Ένας Νορβηγός ήρωας σε μια ελληνική τραγωδία

Ο Φρίντγιοφ Νάνσεν (1861-1930), προσωπικότητα παγκόσμιας εμβέλειας, που συνδέεται στενά με καθοριστικές στιγμές της νεώτερης ελληνικής ιστορίας δεν είναι ανάλογα

 Ένας, μόνο, δρόμος, στην περιοχή του Υμηττού, στην Αθήνα, έχει το όνομα του Νάνσεν. Στο goggle scholar η αναζήτηση στα ελληνικά δεν αποφέρει αποτέλεσμα. Η έρευνα στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και στις Βιβλιοθήκες του ΕΚΠΑ ήταν σχεδόν το ίδιο αναποτελεσματική. Το μόνο από τα έντυπα που αξίζει αναφοράς είναι οι λόγοι του πρύτανη Σίμου Μενάρδου και του καθηγητή Α. Ανδρεάδη κατά την αναγόρευση του Νάνσεν (μαζί με τον Χ. Μοργκεντάου) σε επίτιμο διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1925. Ωστόσο σε κάποια παλαιοβιβλιοπωλεία εντοπίζονται ακόμη αντίτυπα της  μετάφρασης από τον Γ.Κ. Μωραϊτόπουλο του Farthest North, που εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1898, με τίτλο: Τα απώτατα του βορρά. Νορβηγική εκδρομή εις πόλον 1893-1896, υπό Φρίτσιοφ Νάνσεν. Μια που συζητάμε για βιβλία δεν μπορώ να μην αναφερθώ στην καταπληκτική πληροφορία (προέρχεται από το National Geographic) ότι ο Νάνσεν στο πρωτοποριακό σκάφος Φραμ (Εμπρός) που εμπνεύστηκε για τις εξερευνήσεις του στους πάγους του Αρκτικού ωκεανού, υπήρχε βιβλιοθήκη με 600 βιβλία. 

Ανοίγοντας εδώ μια παρένθεση, πρέπει να ομολογήσω ότι η εικόνα του εξερευνητή Νάνσεν είναι πραγματικά συναρπαστική. Διαβάζοντας κανείς λεπτομέρειες από το ταξίδι του στον αρκτικό κύκλο αισθάνεται ότι χάνεται στις σελίδες μυθιστορήματος του Ιουλίου Βερν και κοιτώντας τη φωτογραφία του νεαρού Νάνσεν βλέπει έναν αληθινό Βίκινγκ που μοιάζει να ξεπήδησε μέσα από την πιο ρεαλιστική υπερπαραγωγή του Hollywood. Ο Νάνσεν υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους εξερευνητές όλων των εποχών. Το πέρασμα του από τη βόρεια πολική περιοχή, οι μελέτες του για τα θαλάσσια ρεύματα, η φροντίδα του να στηρίξει τη γνώση των ωκεανών σε επιστημονικά δεδομένα τον αναδεικνύουν ως ένα από τους σημαντικότερους επιστήμονες της εποχής. Η πλατειά μόρφωση και η προσήλωση του  στις ανθρώπινες αξίες, του επέτρεψαν να συνειδητοποιήσει ότι η επιστήμη δεν αρκεί για να απαντήσει στα θεμελιώδη προβλήματα του ανθρώπου και να αφοσιωθεί στα ιδεώδη της ειρήνης, της δικαιοσύνης και του ανθρωπισμού.

Ο Νάνσεν αποτελεί αναμφισβήτητα μια ιδιαίτερη περίπτωση στην παγκόσμια ιστορία. Στρατευμένος στην υπηρεσία της πατρίδας του της Νορβηγίας και ταυτόχρονα πολίτης του κόσμου, ανέλαβε παράτολμες αποστολές, τόσο ως εξερευνητής όσο και ως διεθνής δημόσιος λειτουργός, επιζήτησε ευθύνες, πήρε πρωτοβουλίες και αγωνίστηκε για τους στόχους που επιδίωκε, με σύστημα, επιμονή και πείσμα. Πίσω από  τον ανυποχώρητο υπερασπιστή των δικαιωμάτων των προσφύγων μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τον γενναίο εξερευνητή που αναζήτησε το δρόμο προς το βόρειο πόλο.

Εντυπωσιακά πολυπράγμων αλλά ταυτόχρονα επιτυχημένος και αποτελεσματικός ο Νάνσεν υπήρξε: διακεκριμένος αθλητής (πρωταθλητής στο σκι και παγκόσμιος ρέκορντμαν στη παγοδρομία), πατέρας των αρκτικών εξερευνήσεων, λαμπρός επιστήμονας (στη ζωολογία και την ωκεανολογία) και εφευρέτης,  εξαίρετος διπλωμάτης, αποτελεσματικός και αναγνωρισμένος διεθνής δημόσιος λειτουργός, βραβευμένος με το Νόμπελ ειρήνης. Ταυτόχρονα ήταν χαρισματικός συγγραφέας, ικανός φωτογράφος, περιζήτητος ομιλητής, γοητευτικός άνθρωπος.

Ο Φρίντγιοφ Νάνσεν, λοιπόν, ύπατος αρμοστής της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες, βρέθηκε να διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στα συγκλονιστικά γεγονότα που ακολούθησαν τη μικρασιατική καταστροφή και έφεραν τη μικρή Ελλάδα αντιμέτωπη με μια πρωτοφανή προσφυγική κρίση. Αυτή η δραστηριότητα του Νάνσεν αποτελεί αντικείμενο του βιβλίου του Χαρ. Ψωμιάδη -το οποίο μόλις κυκλοφόρησε-  και αποτελεί μια ολοκληρωμένη μελέτη, στηριγμένη σε αρχειακές πηγές,  την πρώτη για τη συνεισφορά του Νάνσεν στην αντιμετώπιση του ελληνικού προσφυγικού προβλήματος. Τολμώ να πω ότι ο Ψωμιάδης με πολλά χρόνια καθυστέρηση συστήνει το Νάνσεν στην ελληνική κοινωνία, μια που το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο στους ιστορικούς, που κατά τεκμήριο γνωρίζουν την διαδρομή και τη συνεισφορά του Νάνσεν, αλλά και στο ευρύ κοινό.

Όταν στις 19 Σεπτεμβρίου 1922, μια μέρα πριν την ολοκλήρωση της θητείας του ως ύπατος αρμοστής για τους πρόσφυγες, ο Νάνσεν κλήθηκε να αναλάβει δράση στη διαδικασία ειρήνευσης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας  είχε ήδη στο ενεργητικό του βραχυχρόνιο αλλά εντυπωσιακής έκτασης ανθρωπιστικό έργο. Ο Νάνσεν διορίστηκε ύπατος αρμοστής της ΚτΕ τον Απρίλιο του 1920 και ανέλαβε το έργο το επαναπατρισμού των «ξεχασμένων» αιχμαλώτων του μεγάλου πολέμου και των επιχειρήσεων των συμμάχων στη Ρωσία. Ο Νάνσεν  χάρη στη φήμη, τα οργανωτικά και διαπραγματευτικά προσόντα του, κατόρθωσε να εξασφαλίσει τους αναγκαίους πόρους αλλά και τη συνεργασία κυβερνήσεων και ανθρωπιστικών οργανώσεων επιτυγχάνοντας εντυπωσιακά αποτελέσματα. Έτσι μέχρι την Άνοιξη του 1921, 155.000 περίπου κρατούμενοι από 25 διαφορετικές χώρες, μεταξύ των οποίων και 12.000 Έλληνες απομακρύνθηκαν από τη Ρωσία, ενώ 250.000 περίπου επέστρεψαν στα σπίτια τους στη Ρωσία.

Τον Αύγουστο του 1921 ο Νάνσεν ανέλαβε την αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος που δημιουργήθηκε από την επικράτηση των Μπολσεβίκων στη Ρωσία και τη μαζική έξοδο άνω του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων από τη χώρα. Ο Νάνσεν κατάλαβε αμέσως ότι οι απάτριδες αυτοί πρόσφυγες δεν είχαν νομική υπόσταση και ως εκ τούτου δεν μπορούσαν να μετακινηθούν νόμιμα. Έτσι δημιουργήθηκε ένα ταξιδιωτικό έγγραφο, γνωστό ως «διαβατήριο Νάνσεν»,  το οποίο με τον καιρό έγινε αποδεκτό από 52 χώρες. Ανάμεσα στους κατόχους του περιζήτητου αυτού εγγράφου συγκαταλέγονται ο ζωγράφος Μάρκ Σαγκάλ η χορεύτρια Άννα Παύλοβα και οι συνθέτες Σεργέι Ραχμάνινοφ και Ιγκόρ Στραβίνσκυ.

Ο Νάνσεν ανέλαβε και την επιχείρηση καταπολέμησης του μεγάλου ρωσικού λιμού 1921-1923, έχοντας όμως να αντιμετωπίσει την αντίδραση των μεγάλων δυνάμεων που θεωρούσαν ότι ο Λένιν τον χρησιμοποιούσε. Ο Νάνσεν αναγκάστηκε να στραφεί σε ιδιωτικούς οργανισμούς για την συγκέντρωση των αναγκαίων κεφαλαίων. Οι προσπάθειες του είχαν περιορισμένη επιτυχία. Παρόλα αυτά ο Νάνσεν και οι ιδιωτικές οργανώσεις δραστηριοποιήθηκαν  για ένα χρόνο --την περίοδο έξαρσης του λιμού-- βοηθώντας ένα εκατομμύριο περίπου Σοβιετικούς.

Η μαζική έξοδος των ελληνικών πληθυσμών από τη Μικρά Ασία αμέσως μετά την ήττα του ελληνικού στρατού και την καταστροφή της Σμύρνης δημιούργησε ένα ακόμη προσφυγικό πρόβλημα στο οποίο θα έπρεπε να παρέμβει η ΚτΕ . Ο Νάνσεν παρουσιάστηκε πρόθυμος να αναμιχθεί ενεργά και μάλιστα όχι μόνο στη διαχείριση της βοήθειας αλλά και σε πολιτικό επίπεδο, παρέχοντας δηλαδή τις υπηρεσίες του για τον άμεσο τερματισμό των εχθροπραξιών μεταξύ των εμπολέμων. Με τους περιορισμένους πόρους που εξασφάλισε κατόρθωσε να προσφέρει βοήθεια σε δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες, στέλνοντας μεγάλες ποσότητες τροφής και ρουχισμού στα νησιά, την Κωνσταντινούπολη τη Θράκη. Επιπλέον οι πολυάριθμοι βοηθοί του αναμείχθηκαν ενεργά στην παροχή βοήθειας σε περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας κυρίως στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Φρόντισε να αναληφθεί μέριμνα γα την αντιμετώπιση των μολυσματικών ασθενειών από τις οποίες υπέφεραν πολλοί πρόσφυγες και εγκατέστησε απολυμαντικούς σταθμούς στην Κωνσταντινούπολη και κατά μήκος του Έβρου, όπου περιθάλπονταν οι πρόσφυγες πριν περάσουν στο ελληνικό έδαφος. Οργάνωσε επίσης νοσοκομείο 50 κλινών στην Αλεξανδρούπολη  και εγκατέστησε ομάδες αντιμετώπισης επιδημιών στα λιμάνια και τις πόλεις της Ελλάδας όπου είχε εξαπλωθεί ο τύφος.

Οι συνεχείς εκκλήσεις ενός διεθνούς λειτουργού με αδιαμφισβήτητο κύρος όπως ο Νάνσεν προς τις κυβερνήσεις και τη παγκόσμια κοινή γνώμη, ενίσχυσαν την πεποίθηση ότι το προσφυγικό πρόβλημα αποτελούσε κοινή ευθύνη και η ανθρωπιστική αρωγή ήταν σε μεγάλο βαθμό και πολιτική αναγκαιότητα. Ο Νάνσεν προγραμμάτισε οργάνωσε και χρηματοδότησε τη δημιουργία οικισμών για 15.000 πρόσφυγες στη Θράκη. Η επιτυχία αυτής της απόπειρας έκανε λίγο αργότερα την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων  να τους υιοθετήσει ως πρότυπα για τη δημιουργία παρόμοιων οικισμών σε ολόκληρη τη βόρεια Ελλάδα. Ο Νάνσεν, λόγω της προηγούμενης εμπειρίας του, αντιλήφθηκε, ότι οι φιλανθρωπικοί και κυβερνητικοί οργανισμοί δε θα μπορούσαν να παρέχουν βοήθεια στους πρόσφυγες επί μακρό χρονικό διάστημα. Έτσι εξαρχής ασχολήθηκε με το πώς θα μπορούσαν οι πρόσφυγες να γίνουν αυτάρκεις και για το λόγο αυτό ξεκίνησε πειραματικά την εγκατάσταση των προσφύγων σε άδειες εκτάσεις της δυτικής Θράκης. Για την επιτυχία του σχεδίου του θεώρησε ότι έπρεπε να επιδιώξει την απελευθέρωση των 100.000 ανδρών που κρατούνταν όμηροι στην Τουρκία. Ο προσφυγικός πληθυσμός αποτελούνταν κατά 75% από γυναίκες παιδιά και ηλικιωμένους, πράγμα που δυσκόλευε σε μεγάλο βαθμό την παραγωγική εγκατάσταση τους. Ο Νάνσεν έχοντας και την εξουσιοδότηση της ελληνικής κυβέρνησης αγωνίστηκε με το γνωστό του πείσμα για να πραγματοποιηθεί η ανταλλαγή των αιχμαλώτων  πολέμου και αμάχων  πριν τη τελική ειρηνευτική συνθήκη μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, πράγμα που τελικά δεν έγινε εφικτό λόγω της αρνητικής στάσης της τουρκικής κυβέρνησης, η οποία επιθυμούσε συνολική λύση στις διαπραγματεύσεις της Λωζάννης. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο Νάνσεν επιβεβαίωσε την άποψη ότι δεν υπήρχε δρόμος επιστροφής των προσφύγων στις εστίες τους και άρα ήταν απαραίτητο να εγκατασταθούν  στην Ελλάδα ώστε να επιβιώσουν και ταυτόχρονα αντιλήφθηκε ότι το θέμα των αιχμαλώτων δεν θα μπορούσε να λυθεί παρά μόνο στο πλαίσιο μιας ανταλλαγής πληθυσμών, λύση που και οι δύο χώρες είχαν κατ αρχήν αποδεχθεί.

Όλα τα θέματα που απεγνωσμένα προσπάθησε να επιλύσει ο Νάνσεν προς όφελος των προσφύγων έμεινα εκκρεμή. Οι προσπάθειες του και οι προτάσεις του όμως  αποτέλεσαν χρήσιμο οδηγό για τις συζητήσεις στη Λωζάννη. Εκεί για πρώτη φορά στην ιστορία αποφασίστηκε υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, απόφαση που θεωρήθηκε ότι αντιβαίνει σε θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Χρησιμοποιώντας σύγχρονη γλώσσα, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο υποχρεωτικός ξεριζωμός άνω των δυο εκατομμυρίων ανθρώπων δεν ήταν τίποτα λιγότερο από μια διεθνώς νομιμοποιημένη εθνοκάθαρση. Ήταν όμως μια απόφαση που απαντούσε στην πραγματικότητα και στην ήδη διαμορφωμένη και παγιωμένη κατάσταση. Δεν είναι παράξενο το γεγονός, ότι στη Λωζάννη όλοι οι αντιπρόσωποι καταδίκασαν έντονα την αρχή της υποχρεωτικής ανταλλαγής, την οποία ωστόσο υπέγραψαν, αρνούμενοι βέβαια την πατρότητα της.

            Η αλήθεια είναι ότι η υποχρεωτική ανταλλαγή ήταν μονόδρομος και αυτό το γνώριζαν όλοι. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο Ψωμιάδης,  παρότι η ιδέα της υποχρεωτικής ανταλλαγής αναφέρεται σε δηλώσεις του Νάνσεν  και υπάρχει σαφώς σε επιστολές του Βενιζέλου η πατρότητα της ιδέας ανήκει στην τουρκική πλευρά που έκανε σαφές ότι συμφωνία θα μπορούσε να υπάρξει μόνο στη βάση μιας υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών. Στη Λωζάννη, ο Νάνσεν είχε δώσει από την αρχή το μήνυμα: επειδή η εκδίωξη των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία ήταν μη αναστρέψιμη, η μόνη λύση ήταν να περιληφθεί σε συνθήκη που θα προέβλεπε αντίστοιχα τη μεταφορά των μουσουλμάνων από την Ελλάδα στην Τουρκία, ώστε να γίνει δυνατή η παροχή στέγης και γης στον τεράστιο αριθμό προσφύγων που είχε κατακλύσει την Ελλάδα. Τα χρόνια που πέρασαν απέδειξαν νομίζω την αναγκαιότητα της επιλογής εκείνης. Η δημογραφική συρρίκνωση της ελληνικής μειονότητας Κωνσταντινούπολης -που εξαιρέθηκε της ανταλλαγής- δείχνει ότι η επιλογή του κοινωνικο- πολιτιστικού πλουραλισμού, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι υπήρχε, δε θα ήταν βιώσιμη.

              Μετά τη Λωζάννη ο Νάνσεν συνέχισε να εργάζεται για τη διαμόρφωση ενός γενικού σχεδίου για την αποκατάσταση των προσφύγων. Συνέβαλε με τις ιδέες και τις ενέργειες του στην ίδρυση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων και την χορήγηση του προσφυγικού δανείου που διαχειρίστηκε η διεθνής αυτή επιτροπή, η οποία συνέδεσε το όνομα της με την εγκατάσταση των  Μικρασιατών προσφύγων στην Ελλάδα. Μετά το 1925 ο Νάνσεν αφιέρωσε όλες του τις δυνάμεις στην περίθαλψη και αποκατάσταση των Αρμενίων προσφύγων διευκολύνοντας με κάθε τρόπο την εγκατάσταση τους στην «εθνική εστία» της Σοβιετικής Δημοκρατίας της Αρμενίας.

         Η γιγαντιαία μορφή του Νάνσεν, ως ακάματου και συνεπή υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προβάλλει μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του αείμνηστου Χαράλαμπου Ψωμιάδη. Η έκδοση του βιβλίου αυτού και στα ελληνικά αποτελεί ένα μικρό ψήγμα της ευγνωμοσύνης που η Ελλάδα οφείλει στον μεγάλο αυτόν ανθρωπιστή για τη σθεναρή υποστήριξη των ανθρώπων της, που βρέθηκαν στη δίνη μιας πρωτόγνωρης καταστροφής.

● O Δρ. Φρίντγιοφ Νάνσεν (1861-1930) υπήρξε γνωστός εξερευνητής, επιστήμονας, διπλωμάτης, ανώτατος διεθνής αξιωματούχος, ανθρωπιστής και νομπελίστας. Ως Ύπατος Αρμοστής για τους Πρόσφυγες της Κοινωνίας των Εθνών, αφοσιώθηκε δυναμικά στην αρωγή και αποκατάσταση περισσότερο από ένα εκατομμύριο εξαθλιωμένων Ελλήνων προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Σμύρνη, κατά την Ελληνική Προσφυγική Κρίση (1922-1924).

Σε μια προσπάθεια να γίνει ευρύτερα γνωστό το ανθρωπιστικό έργο και ο ρόλος του Νορβηγού διπλωμάτη γύρω από το ελληνικό προσφυγικό ζήτημα, η Πρεσβεία συνεργάστηκε με το Κέντρο Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το 2011 σε μια ημερίδα στην Ακαδημία Αθηνών και φέτος με το Σωματείο «Φίλοι του Ιδρύματος Albert Cohen» στην Κέρκυρα.

Το 2011 κυκλοφόρησαν δύο βιβλία στην Ελλάδα με θέμα τον Φ. Νάνσεν: Το πρώτο του καθηγητή Χαράλαμπου Ι. Ψωμιάδη με τίτλο «Ο Φρίντγιοφ Νάνσεν και το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα 1922-1924» και το δεύτερο της Νορβηγίδας Berit Tolleshaug με τίτλο «‘Ένας Νορβηγός ήρωας σε μια ελληνική τραγωδία» Εκδόσεις ΜΑΤΙ, Κατερίνη.  Την ίδια χρονιά με τη χρηματοδότηση του Κέντρου Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, μία προτομή του Φ. Νάνσεν, έργο της γλύπτριας Άννα Χριστοφορίδου, εγέρθηκε στο πάρκο Ριζάρη στην Αθήνα.

● Από την ομιλία του Νίκου Πασχαλούδη, υπευθύνου επικοινωνίας και δημοσίων σχέσεων του ΟΡΦΕΟ, στα εγκαίνια του Φεστιβάλ Ολύμπου 2013…. «Τιμούμε φέτος στο 42^ο Φεστιβάλ Ολύμπου την Νορβηγία. Απλώσαμε μια τεράστια γέφυρα επικοινωνίας και πολιτισμού , από το νοτιότερο άκρο της Ευρώπης στο βορειότερο, γιατί θελήσαμε να επικοινωνήσουμε με τον Νορβηγικό λαό, που παρά την μεγάλη απόσταση που μας χωρίζει , έχουμε πολλές ομοιότητες.  Όπως την πλούσια μυθολογία, τις εξαιρετικές επιδόσεις στον πολιτισμό,  την αγάπη για την θάλασσα,  τα  ταξίδια και τις  εξερευνήσεις ,την διαρκή αναζήτηση και προάσπιση της ειρήνης και  την  αταλάντευτη πίστη στα ιδανικά του ανθρωπισμού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αλλά και η επίδραση της Νορβηγίας στην σύγχρονη ελληνική ιστορία, είναι εξαιρετικά ευδιάκριτη και θετική. Μια ξεχωριστή και πολυσύνθετη προσωπικότητα της Νορβηγίας,    ο νομπελίστας  Φρίντγιοφ Νάνσεν, διάσημος  επιστήμονας της βιολογίας  και της  ωκεανολογίας, ικανός   διπλωμάτης, από τους ιδρυτές της Κοινωνίας των Εθνών και ύπατος αρμοστής για τους Πρόσφυγες, συνέβαλε αποφασιστικά για να γίνει με τους καλύτερους δυνατούς όρους ,η μετακίνηση των ελληνικών πληθυσμών, από την Μικρά Ασία και τον Πόντο, τα χρόνια του μεγάλου ξεριζωμού.